Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ
Υπερασπίζοντας την Ευρώπη από τον εφιάλτη της παρακμής

Κυρίες και Κύριοι,
Σας ευχαριστώ θερμώς για την τιμή που μου επιδαψιλεύετε με το ν’ απευθύνομαι στην ακαδημαϊκή κοινότητα του εμβληματικού Institut d’Études Politiques. Οφείλω να σας εξομολογηθώ ότι την τιμή αυτή συνοδεύει η συγκίνησή μου, ενθυμούμενος ότι έζησα εκ του σύνεγγυς -έστω και για μικρά χρονικά διαστήματα- την επιβλητική ατμόσφαιρα του Institut, τόσον ως μεταπτυχιακός φοιτητής, όταν συνέγραφα την διδακτορική μου διατριβή στο Πανεπιστήμιο Paris II, όσο και ως επισκέπτης καθηγητής στο ίδιο Πανεπιστήμιο.
I. Ο Ευρωπαϊκός Πολιτισμός σε κίνδυνο.
Επιτρέψατέ μου να σας εκθέσω ορισμένες σκέψεις μου όχι ειδικώς για την Χώρα μου, αλλά για το ευρύτερο Ευρωπαϊκό πλαίσιο, μέσα στο οποίο κινείται και η Ελλάδα. Διότι εμείς, οι Έλληνες, με τεράστιες θυσίες του Λαού μας για τις οποίες δεν είναι αποκλειστικώς υπεύθυνος, ουδέποτε διανοηθήκαμε την Χώρα μας εκτός του Ευρωπαϊκού πλαισίου. Όλως αντιθέτως, αγωνιζόμαστε με συνέπεια, και επιδεικνύοντας υποδειγματική Αλληλεγγύη έναντι των Εταίρων μας, για την εκπλήρωση του κοινού μας Ευρωπαϊκού Οράματος. Υπ’ αυτό το πρίσμα θα σας εκθέσω τις απόψεις μου για την προοπτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσα στους τωρινούς ταραγμένους καιρούς, διατυπώνοντας προς όλα τα μέλη της Ευρωπαϊκής Οικογένειας την έκκληση: Ας υπερασπισθούμε την Ευρώπη από τον εφιάλτη της παρακμής και ας την στηρίξουμε στα στέρεα θεμέλια που εγγυώνται όχι μόνο την «intra muros» αλλά και την παγκόσμια αποστολή της.
Α. Όταν οι Πολιτισμοί αποδυναμώνονται.
Ο μεγάλος Γάλλος -λιβανέζικης καταγωγής- συγγραφέας, Ακαδημαϊκός Αμίν Μααλούφ στο δοκίμιό του για την «Αποδιοργάνωση του κόσμου» -γραμμένο εδώ και μια δεκαετία σχεδόν- περιγράφει μ’ εντυπωσιακή διαύγεια ότι η σημερινή, εξαιρετικά ανησυχητική, παγκόσμια αναταραχή δεν είναι ζήτημα «σύγκρουσης Πολιτισμών», όπως κάποιοι υποστηρίζουν σκεπτόμενοι επιφανειακώς και απολαμβάνοντας μιαν εύκολη, πλην εφήμερη, δημοσιότητα. Δεν υπάρχει λοιπόν, κατά τον Αμίν Μααλούφ, πραγματική «σύγκρουση Πολιτισμών» αλλά μια γενικευμένη επικίνδυνη διάβρωση και συνακόλουθη αποδυνάμωση των αντηρίδων των επιμέρους Πολιτισμών, η οποία δεν τους επιτρέπει να υπερασπισθούν αποτελεσματικώς το κύρος τους και, άρα, να οργανώσουν στην πράξη τον ανάλογο σεβασμό τους. Αυτή λοιπόν η παρακμιακή πορεία των Πολιτισμών τους εμποδίζει να συμβάλλουν στην παγκόσμια ισορροπία και, κατ’ επέκταση, αφήνει ανεξέλεγκτη την εξέλιξη της παγκόσμιας αναταραχής, της οποίας είμαστε σήμερα μάρτυρες και, δυστυχώς, παθητικοί παρατηρητές.
Β. Η διάβρωση των αντηρίδων του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.
Ας μείνουμε σ’ εκείνο που μας αφορά πρωτίστως, ως μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και ας αναζητήσουμε το γιατί αποδυναμώνονται οι αντηρίδες του Δυτικού -άρα και του Ευρωπαϊκού- Πολιτισμού, αποτρέποντάς τον να συμβάλλει καθοριστικώς στην εμπέδωση της παγκόσμιας ισορροπίας.
1. Αν μιλώ κυρίως για τον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό, είναι γιατί ουδείς μπορεί ν’ αμφισβητήσει το ότι λίκνο και κοιτίδα του Δυτικού Πολιτισμού είναι ο Ευρωπαϊκός Πολιτισμός, με βάση του τρεις πυλώνες που στηρίζουν το αέτωμά του: Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία Ρώμη, Ιερουσαλήμ.
2. Ο Αμίν Μααλούφ έχει, χωρίς αμφιβολία, δίκιο υποστηρίζοντας την θέση πως η εξάντληση της ανθεκτικότητας των αντηρίδων του Δυτικού -άρα του Ευρωπαϊκού- Πολιτισμού οφείλεται πρωτίστως στο ότι ο Πολιτισμός μας έχει χάσει την πίστη του -και, συνακόλουθα, την ανάλογη δύναμη και λάμψη του- προς τις αρχές και τις αξίες, πάνω στις οποίες θεμελιώθηκε και άνθησε στην συνέχεια. Διότι δεν υπάρχει πραγματικός Πολιτισμός -ήτοι ανθρώπινη δημιουργία οφειλόμενη στο Πνεύμα και στα επιτεύγματα της, lato sensu, Επιστήμης και Τέχνης- όταν δεν θεμελιώνεται πάνω στις αρχετυπικές αρχές και αξίες, οι οποίες αφενός προσδιορίζουν στο διηνεκές τις καταβολές του και, αφετέρου, προσανατολίζουν δημιουργικώς την εν γένει προοπτική του.
ΙΙ. Οι αρχές που καταξιώνουν τον Δυτικό και, επέκεινα, τον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό.
Οι προαναφερόμενοι πυλώνες του Δυτικού -άρα του Ευρωπαϊκού- Πολιτισμού, ήτοι η Αρχαία Ελλάδα, η Αρχαία Ρώμη και η Ιερουσαλήμ, φανερώνουν τόσο την φυσιογνωμία των αρχών και αξιών πάνω στις οποίες εδράζονται, όσο και το γιατί ιδίως ο Ευρωπαϊκός Πολιτισμός οφείλει να εκπληρώσει μιαν αποστολή, η οποία υπερβαίνει τους Λαούς της Ευρώπης και αποκτά πανανθρώπινη εμβέλεια.
Α. Ο «πυρήνας» του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού και η πανανθρώπινη δυναμική του.
Οι κατά τ’ ανωτέρω τρεις πυλώνες του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού διαμορφώνουν το «κράμα», το οποίο συνθέτει την ουσία του και την αποστολή του.
1. Η Αρχαία Ελλάδα, μέσ’ από το απαράμιλλο Πνεύμα της και τις διαχρονικές ανεξάντλητες προεκτάσεις του, κληροδότησε στην Δύση και στην Ευρώπη την κριτική και ερευνητική σκέψη, την απεριόριστη πίστη στη δύναμη της λογικής ως φορέα πολιτισμού και προόδου και την δημοκρατική νομιμοποίηση ως πρότυπη μορφή πολιτειακής οργάνωσης, στοιχεία τα οποία «υιοθέτησε» ο Διαφωτισμός διαμορφώνοντας την σύγχρονη νεωτερικότητα.
2. Η Αρχαία Ρώμη, μέσω της θεσμικής «πανοπλίας» που επινόησε, όχι μόνο στήριξε την επιβίωση του Αρχαίου Ελληνικού Πνεύματος αλλά και θεμελίωσε, πριν την αυτοκρατορική της περίοδο, τις βάσεις της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, του συγκεντρωτικού Κράτους, ακόμη δε και αυτού τούτου του Κράτους Δικαίου.
3. Η Ιερουσαλήμ, ήτοι η Χριστιανική Διδασκαλία στο σύνολό της, «πατώντας» στις βάσεις της Αρχαίας Ελλάδας και της Αρχαίας Ρώμης και αξιοποιώντας τες ως «forum conveniens» για την πορεία της προς την αιωνιότητα, σφυρηλάτησε ή και ολοκλήρωσε τις αρχές του Ανθρωπισμού, της Αλληλεγγύης και της Κοινωνικής Δικαιοσύνης.
Β. Το περιεχόμενο των αρχών και αξιών του Δυτικού, άρα του Ευρωπαϊκού, Πολιτισμού.
Πριν από την ανάλυση του περιεχομένου των αρχών και αξιών του Δυτικού, άρα του Ευρωπαϊκού, Πολιτισμού, θεωρώ απαραίτητο να υπενθυμίσω ότι η αποτελεσματική υπεράσπισή τους προϋποθέτει το αναγκαίο θεσμικό πλαίσιο. Και αυτό δεν είναι άλλο από την Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, δηλαδή το σύστημα πολιτειακής οργάνωσης που επινόησε ο Δυτικός και Ευρωπαϊκός Πολιτισμός, το οποίο παρ’ όλες τις επιμέρους ελλείψεις του είναι το καταλληλότερο για να υπερασπισθεί τον Άνθρωπο, στον «συσσίφειο» αγώνα του να υπεραμυνθεί της αξίας του και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του. Κατ’ ακολουθία, η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία επινοήθηκε για να επιτρέψει την διαιώνιση ιδίως των εξής αρχών και αξιών του Δυτικού, άρα του Ευρωπαϊκού, Πολιτισμού:
1. Πρώτον, της Ειρήνης. Το καθεστώς της Ειρήνης συνιστά conditio sine qua non για να μπορέσει ο Άνθρωπος να δημιουργήσει, να θωρακίσει την δημιουργία του και να εγγυηθεί την αέναη συμβολή της στην καταξίωσή του. Και είναι η Ειρήνη, μαζί με τον Ανθρωπισμό, που ως αρχές και αξίες σύμφυτες με τον Πολιτισμό μας καθορίζουν, κατά κύριο λόγο, τα χαρακτηριστικά της παγκόσμιας αποστολής της Ευρώπης. Όσο λοιπόν η Ειρήνη δοκιμάζεται, τόσο περισσότερο ο Δυτικός και Ευρωπαϊκός Πολιτισμός «χάνουν» σε λάμψη και εμβέλεια δημιουργίας.
2. Δεύτερον, του Ανθρωπισμού. Ο Ανθρωπισμός, φυσική απόρροια της αδήριτης ανθρωποκεντρικής σύνθεσης του Πλανήτη, προϋποθέτει την Αλληλεγγύη, ως θεμέλιο της ειρηνικής συνύπαρξης τόσο στο πλαίσιο κάθε συγκεκριμένης κοινωνίας όσο και μεταξύ διαφορετικών Λαών. Στο μέτρο λοιπόν που ο Ανθρωπισμός και η Αλληλεγγύη υποχωρούν απέναντι στην, δίχως αρχές και αναστολές, «επέλαση» του αμιγώς οικονομικού συμφέροντος -και στην ακολούθως «μοιραία» επικυριαρχία του «οικονομικού» επί του «θεσμικού»- ο Δυτικός και ο Ευρωπαϊκός Πολιτισμός αδυνατούν να υπηρετήσουν, κατά την επίσης παγκόσμια αποστολή τους, τον Άνθρωπο, την αξία του και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του.
3. Τρίτον, της Δημοκρατίας. Η Δημοκρατία, και δη η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, από την μια πλευρά αναδεικνύει την λαϊκή κυριαρχία και την εξ αυτής προκύπτουσα λαϊκή νομιμοποίηση ως υπαρξιακές, κυριολεκτικώς, αρχές της κρατικής οργάνωσης και λειτουργίας. Και, από την άλλη πλευρά, μέσω των προερχόμενων από αυτήν θεσμικών αντηρίδων, αποτρέπει την ανεξέλεγκτη δράση οιασδήποτε των τριών εξουσιών -Νομοθετικής, Εκτελεστικής και Δικαστικής- συνακόλουθα δε συνθέτει τις εγγυητικές βάσεις για την ακώλυτη άσκηση των κάθε είδους Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Όσο λοιπόν η δημοκρατική οργάνωση του Κράτους στην Δύση και ειδικότερα στην Ευρώπη δεν μπορεί ν’ αντισταθεί στις επιθέσεις των δίχως δημοκρατική νομιμοποίηση φορέων της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, τόσον ο Δυτικός και ο Ευρωπαϊκός Πολιτισμός «εξαντλούνται» στην μακρά πορεία τους προς την εκπλήρωση της παγκόσμιας αποστολής τους.
4. Και, τέταρτον, της Δικαιοσύνης. Στο πεδίο του Δυτικού και, επομένως, του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού η αρχή της Δικαιοσύνης καθορίζει δύο βασικές προεκτάσεις τους: Εκείνη της Αναλογικής Δικαιοσύνης, που σημαίνει ίση μεταχείριση ουσιωδώς όμοιων καταστάσεων αλλά και άνιση μεταχείριση ουσιωδώς ανόμοιων καταστάσεων. Και εκείνη της Κοινωνικής Δικαιοσύνης, ως συστήματος που, μέσω της καταπολέμησης των ολέθριων επιπτώσεων των ανισοτήτων -σ’ επίπεδο κοινωνιών και Λαών- αποτρέπει την ρήξη του κοινωνικού ιστού, ιδίως δε την ρήξη των σχέσεων μεταξύ Λαών, με απώτερο στόχο την επικράτηση και εμπέδωση της Ειρήνης. Όσο λοιπόν, στο πεδίο του Δυτικού και του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, η δυναμική της Δικαιοσύνης απομειώνεται, τόσον η Δύση και η Ευρώπη αδυνατούν να φέρουν αποτελεσματικώς σε πέρας την αποστολή τους ως παγκόσμιοι φορείς εγγύησης της Ειρήνης, του Ανθρωπισμού και της Δημοκρατίας.
Κυρίες και Κύριοι,
Στο μέτρο που οι σκέψεις τις οποίες προεξέθεσα είναι ορθές, αυτονοήτως αναδεικνύουν την κορυφαία υποχρέωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης να εκπληρώσει την «intra muros» αλλά και την παγκόσμια αποστολή της. Τούτο σημαίνει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει χρέος να οδηγηθεί στον τελικό της προορισμό, τον οποίο δρομολόγησαν οι εμπνευστές της ως μέσο οριστικής αποσόβησης των εφιαλτικών κινδύνων του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Πράγματι, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Ευρώπη αποφάσισε να παραμερίσει οριστικώς τα στείρα εθνικιστικά της ένστικτα και να εναρμονίσει τα επί μέρους εθνικά συμφέροντα σε μια νέα κοινή πορεία μέσω μιας υπερεθνικής οργάνωσης. Η Ευρώπη πέρασε έτσι στον υπερεθνικό της χρόνο, διότι συνέλαβε υπερεθνικώς την πεμπτουσία του μελλοντικού προορισμού της. Και ο προορισμός αυτός είναι η διαμόρφωση μιας ομοσπονδιακής Ευρώπης, η οποία λειτουργεί υπό τους όρους και τις προϋποθέσεις της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Μόνον αυτή η Ευρώπη μπορεί να φέρει σε αίσιο πέρας την σύμφυτη με την δημιουργία της αποστολή της, ως ασπίδα και δόρυ υπεράσπισης των αρχών της Ειρήνης, του Ανθρωπισμού, της Δημοκρατίας και της Δικαιοσύνης.