Κυρίες και Κύριοι,

Αποτελεί ιδιαίτερη τιμή για μένα η πρόσκληση ν’ απευθύνω χαιρετισμό στο Διεθνές Συνέδριο που διοργανώνει το «Δίκτυο για τη Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη», με θέμα τις «Προοδευτικές πολιτικές για τις Πόλεις του Σήμερα και του Αύριο».

Ι. Επιτρέψατέ μου να ξεκινήσω την ομιλία μου με την ακόλουθη επισήμανση, όσον αφορά την σημασία της έννοιας της Πόλης για τη νεωτερικότητα και τον Δυτικό Πολιτισμό: O Pierre Manent, ένας από τους πιο διακεκριμένους μαθητές του Raymond Aron, στο βιβλίο του, «Οι μεταμορφώσεις της πόλεως – Δοκίμιο για τη Δυναμική της Δύσης», υποστηρίζει ότι «η πόλις είναι η βασική πηγή της δυτικής ανάπτυξης». Και προσθέτει επεξηγηματικά: «Πριν από την επινόησή της, οι άνθρωποι ζούσαν σύμφωνα με τη σχεδόν αμετάβλητη τάξη των οικογενειών, που επιβιώνει μέχρι σήμερα σε πολλές περιοχές του κόσμου. Με την Πόλη, η Ανθρωπότητα μπαίνει σ’ έναν καινούργιο δρόμο, εκείνον της πολιτικής, με την έννοια της διαχείρισης των κοινών, και η ιστορία της Δύσης γίνεται ιστορία των τεσσάρων μεγάλων πολιτικών μορφών της: πόλις πρώτα, και, στη συνέχεια, αυτοκρατορία, Εκκλησία, και έθνος». Ο Manent, αναζητώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ιστορίας της Δύσης, στέκεται στην νεωτερική κίνηση, δηλαδή «στον κινητικό χαρακτήρα της νεωτερικότητας, μια κίνηση που δεν βρίσκει ποτέ τέλος, δεν βρίσκει τόπο αναπαύσεως». Εστιάζοντας στην έννοια της κίνησης ως του κεντρικού χαρακτηριστικού της νεωτερικότητας, θεωρεί –αντιθέτως προς ό,τι πρεσβεύουν οι ομιλούντες περί μετα-νεωτερικότητας- πως η νεωτερικότητα δεν έφθασε στο τέλος της, διότι σ’ αυτή την περίπτωση θα είχαμε, ως Ανθρωπότητα, παραιτηθεί από το «μεγάλο αφήγημα» της δυτικής προόδου. Όμως, η αλήθεια είναι ότι δεν έχουμε παραιτηθεί ακόμη ούτε από το μεγάλο αφήγημα της Επιστήμης, ούτε από το μεγάλο αφήγημα της Δημοκρατίας, πάνω στα οποία στηρίζεται η έννοια της προόδου, όπως αυτή προσλαμβάνεται όχι μόνο στην Δύση σήμερα, αλλά και πολύ πέραν αυτής. Αντιθέτως, συνεχώς ανανεώνουμε την διερώτηση γύρω από τις προοπτικές τόσο της Δημοκρατίας, όσο και της Επιστήμης στον σύγχρονο κόσμο, εξαιτίας των πολλαπλών προκλήσεων που εγείρονται και των σοβαρών κινδύνων που αναφύονται για τα δύο αυτά κορυφαία επιτεύγματα του Πολιτισμού μας.

Α. Η Επιστήμη, που αποτελεί, όπως παρατηρεί ο Κορνήλιος Καστοριάδης, «πρώτη έκφραση της προσπάθειας του ανθρώπου για αυτονομία, για ελευθερία της σκέψης και συνεπώς για απόσπαση από τις παραδοσιακές παραστάσεις, ιδίως τις μυθικές», γεννήθηκε ταυτόχρονα με την Φιλοσοφία στην Αρχαία Ελλάδα, στο πλαίσιο της Αρχαίας Ελληνικής Πόλης. Ας σημειωθεί, παρεμπιπτόντως, ότι θα περάσουν πολλοί αιώνες έως ότου ο Μαξ Βέμπερ, στην μελέτη του «Η επιστήμη ως επάγγελμα», κάνει λόγο για το «ξεμάγεμα του κόσμου», την «απομάγευση του κόσμου» («die Entzauberung der Welt»), δηλαδή την απαλλαγή της σκέψης κατά την έρευνα του Κόσμου από τα «μάγια» του κάθε είδους μύθου, ακριβώς χάρη στον απελευθερωτικό ρόλο της Επιστήμης.
Β. Επιπλέον, όσον αφορά την Δημοκρατία, στο πλαίσιο της ελληνικής Πόλης δημιουργήθηκε η έννοια του Δήμου, ενώ ο Θουκυδίδης, προκειμένου να χαρακτηρίσει μια Πόλη ελεύθερη, την αποκαλεί «αυτόνομο, αυτόδικο, αυτοτελή». Αυτόνομο, με την έννοια ότι η ίδια θεσπίζει τους νόμους της, αυτόδικο, υπό την έννοια ότι τα δικά της δικαστήρια επιλύουν τις διαφορές/αμφισβητήσεις που είναι δυνατόν να προκύψουν, και αυτοτελή, υπό την έννοια ότι η Πόλη αυτοκυβερνάται, ήτοι οι βασικές αποφάσεις για την πολιτική ζωή των κατοίκων της λαμβάνονται από την Εκκλησία του Δήμου.
Γ. Δεν είναι λοιπόν περίεργη η ακόλουθη κρίση, την οποία διατυπώνει ο Manent όσον αφορά την σπουδαιότητα του ιστορικού γεγονότος της διαμόρφωσης της ελληνικής Πόλης για την δυναμική που ανέπτυξε ο Δυτικός Πολιτισμός: «Μου φαίνεται όλο και πιο καθαρά ότι η διαμόρφωση της ελληνικής πόλεως αποτέλεσε μια ανθρωπολογική μεταμόρφωση –αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε αυτό τον όρο- πολύ σημαντικότερη από τη νεότερη δημοκρατική επανάσταση, που είναι εξάλλου μια παραλλαγή της».

ΙΙ. Κάνω ένα άλμα στο χρόνο κι έρχομαι στην σημερινή εποχή, την αποκαλούμενη εποχή της παγκοσμιοποίησης, που κυριότερο χαρακτηριστικό της δεν είναι τόσο τα μεγέθη των οικονομικών συναλλαγών μεταξύ διαφόρων δρώντων του διεθνούς συστήματος (κρατών, επιχειρήσεων, ανθρώπων, κ.λπ.), όσο ο ρόλος της τεχνολογίας στην πραγματοποίησή τους, που εκμηδενίζει τις χωροχρονικές αποστάσεις σε πλανητική κλίμακα. Υπό τις παρούσες, λοιπόν, συνθήκες τίθεται το ερώτημα σχετικά με το ποιές μορφές μπορεί να λάβει η συμμετοχή των πολιτών, εν προκειμένω των κατοίκων μιας Πόλης, στα κοινά. Αυτό το ερώτημα συνδέεται μ’ ένα άλλο, που έγκειται στο ποιες μορφές σύγχρονων πόλεων μπορούμε να φαντασθούμε, ώστε να τις δημιουργήσουμε, αφού λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν τόσο τις δυνατότητες που μας προσφέρουν οι σύγχρονες τεχνολογίες, όπως η πληροφορική και οι γνωσιακές επιστήμες (με κορυφαία, ασφαλώς, την ραγδαίως αναπτυσσόμενη τεχνητή νοημοσύνη), όσο και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι των σημερινών πόλεων και οι δημοτικές αρχές τους, όπως είναι, για παράδειγμα, οι τεράστιες δημογραφικές μεταβολές, οι μετακινήσεις πληθυσμών, ο κίνδυνος της διεθνούς τρομοκρατίας, η κλιματική αλλαγή, κ.λπ.

Α. Δανειζόμενος, και πάλι, έννοιες από την φιλοσοφική σκέψη του Καστοριάδη, σημειώνω ότι ο άνθρωπος, χάρη στο ριζικό φαντασιακό στοιχείο (δηλαδή στην λειτουργία της ψυχής), αλλά και η κοινωνία, χάρη στο κοινωνικό φαντασιακό της, είναι ικανοί, με τις συνδυασμένες δράσεις τους, ν’ αναδείξουν καινοφανείς μορφές δημιουργίας στο κοινωνικο-ιστορικό επίπεδο. Επομένως, κατ’ αρχήν, το ποιες μορφές θα πάρουν οι σύγχρονες πόλεις είναι, σε μεγάλο βαθμό, προϊόν της δημιουργικής θέλησης και φαντασίας των κατοίκων τους, δηλαδή όλων μας, που ζούμε σε αυτές. Δεν υποστηρίζω κανενός είδους βολονταρισμό και δεν αγνοώ τους περιορισμούς στις δράσεις μας. Απλώς, υπογραμμίζω ότι είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας. Και ιστορία σημαίνει δημιουργία σε όλα τα δυνατά επίπεδα.
Β. Με την εκχώρηση αρμοδιοτήτων από κρατικά όργανα σε Διεθνείς Οργανισμούς ή σε Υπερεθνικές Ενώσεις, όπως, για παράδειγμα, η Ευρωπαϊκή Ένωση, το ευρωπαϊκό κράτος-έθνος δεν εξαφανίσθηκε αλλά μετέβαλε φυσιογνωμία και ρόλο στην διεθνή πολιτική. Γενικότερα, το κράτος εξακολουθεί να παραμένει η κεντρική μονάδα του διεθνούς συστήματος. Όμως οι Πόλεις –και δη οι μεγάλες- έχουν καταστεί πλέον οι κυριότερες και ισχυρότερες κοινωνικές δομές του κόσμου, καθώς και οι ισχυρότερες δημογραφικές και κοινωνικές κοιτίδες. Εάν η Ευρώπη οδεύσει προς την πλήρη πολιτική της ενοποίηση, υπό όρους Ομοσπονδίας και Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, όπως πιστεύω ότι οφείλει να γίνει -και προς την κατεύθυνση αυτή εργαζόμαστε, άλλωστε, όλοι όσοι πιστεύουμε ακραδάντως στο Ευρωπαϊκό Ιδεώδες- οι μεγάλες ευρωπαϊκές Πόλεις θα διαδραματίσουν ακόμη πιο σημαντικό ρόλο τόσο ως αυτόνομες κοιτίδες και μονάδες παραγωγής πολιτισμού, πολιτικής, καινοτομίας και τέχνης, όσο και ως κόμβοι ενός ευρύτερου δικτύου επικοινωνίας και συνεργασίας τους που θ’ απλώνεται σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Έτσι, το τοπικό, το κρατικό, το διακρατικό και το ενωσιακό επίπεδο θ’ αρθρωθούν οργανικά μεταξύ τους σε μια δομή αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης ως προς τις διάφορες πρωτοβουλίες και δράσεις, τις οποίες θ’ αναπτύσσουν οι ευρωπαϊκές Πόλεις. Θα πρόκειται για κάτι πρωτόγνωρο κι ελπίζω εξαιρετικά δημιουργικό.
Γ. Μέσα από αυτή την διαδικασία επίσης η Πόλη, ως μέσο έκφρασης και επικοινωνίας μεταξύ επιμέρους κοινωνικών συνόλων, μπορεί, ιδίως σήμερα, ν΄ απορροφήσει τους κραδασμούς, τους οποίους παράγουν σύγχρονα αυτονομιστικά φαινόμενα –με στοιχεία επικίνδυνου εθνικισμού- τα οποία πλήττουν την συνοχή του κράτους-έθνους αλλά και, για να έρθουμε στην ευρωπαϊκή μας πραγματικότητα, την συνοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την όλη πορεία προς την Ευρωπαϊκή Ενοποίηση. Το παράδειγμα του παράνομου –και ουσιαστικώς ανυπόστατου- «δημοψηφίσματος» στην Καταλονία είναι άκρως επίκαιρο και αντιπροσωπευτικό: Η Βαρκελώνη, ως Πόλη, μπορεί να εκφράσει απείρως καλύτερα την κάθε είδους ιδιαιτερότητα της Καταλονίας, ακυρώνοντας έτσι τις ακραίες βλέψεις αυτονομιστών, που κατ΄ αποτέλεσμα πλήττουν την ίδια την Καταλονία και την προοπτική της.
Δ. Το Άμστερνταμ τιμήθηκε το 2016 από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή με το Βραβείο «Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Καινοτομίας», ενώ επιλαχούσες πόλεις ήταν το Παρίσι και το Τορίνο. Ελπίζω κάποτε –κι αυτό να μην αφορά το πολύ μακρινό μέλλον- η Αθήνα να μπορέσει να διεκδικήσει αυτό το Βραβείο. Όταν θα το επιτύχουμε αυτό, θα σημαίνει –μεταξύ άλλων φυσικά- ότι όντως αλλάξαμε ουσιωδώς την Χώρα μας, τουλάχιστον ως προς την αντίληψή μας για την καινοτομία και τον ρόλο της στην οικονομική ανάπτυξη της Πατρίδας μας.

Κυρίες και Κύριοι,

Με αυτές τις σκέψεις, ολοκληρώνω στο σημείο αυτό την ομιλία μου, ευχόμενος καλή επιτυχία στις εργασίες του Συνεδρίου σας, τα αποτελέσματα των οποίων, είμαι βέβαιος, αναμένουμε όλοι με εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Σας ευχαριστώ!

 

 

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ:EUROKINISSI, ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΝΗΣ